Tüm vücudu etkileyen sessiz tehdit: Parkinson küresel bir krize dönüşebilir mi?

Dünya nüfusu yaşlanıyor ve bazı ülkelerde nüfus artışı hız kazanıyor. Ancak bu demografik değişimler, beraberinde ciddi sağlık sorunlarını da getiriyor. Yeni bir araştırma, önümüzdeki yıllarda Parkinson hastalığının küresel ölçekte dramatik bir artış göstereceğini öngörüyor.

Çin ve Kanada üniversitelerinden araştırmacılar tarafından BMJ’de yayınlanan tahminlere göre, dünya genelinde Parkinson hastalığı olan kişi sayısının 2021’de 11,9 milyondan 2050’de 25,2 milyona çıkması bekleniyor. Bu öngörü, hem sağlık sistemleri hem de hastalar ve aileleri için büyük bir yük anlamına geliyor.

Peki, Parkinson hastalığı gerçekten küresel bir salgına dönüşebilir mi? Neden bu kadar hızlı yayılıyor ve bu artışın arkasında hangi faktörler yatıyor?

Parkinson nedir ve belirtileri nelerdir?

Euronews’a konuşan Nöroloji ve Elektronörofizyoloji Uzmanı Dr. Melek Özarslan, Parkinson’un beynin hareketi kontrol eden substantia nigra adlı bölgesindeki dopaminerjik nöronların dejenerasyonu ile ortaya çıkan bir nörolojik bozukluk olduğunu belirtiyor.

“Parkinson hastalığı, beyinde dopamin seviyelerinin düşmesine neden olan sinir hücre hasarıyla gelişir. Başlangıçta elde titreme ile kendini gösteren hastalık, ilerleyen aşamalarda kas sertliği, yürüme bozukluğu, denge kaybı, idrar kaçırma, solunum güçlüğü ve yutma problemleri gibi kontrolsüz belirtilerle seyreder,” diyen Dr. Özarslan, hastalığın genellikle 40-70 yaş arasında başladığını, ancak nadiren daha genç yaş gruplarında da görülebildiğini vurguluyor.

Genç yaş grubunda görülmesinin nedeninin hemen her zaman genetik olduğuna dikkat çeken Özarslan, “Ailesinde Parkinson olan kişiler toplum geneline göre daha yüksek bir oranda hastalığa yakalanma riski taşır. Erkeklerde kadınlara göre daha sık görüldüğü bilinmektedir. Parkinson beynin yıkıcı yani dejeneratif olarak adlandırılan hastalık grupları arasında yer alır. Parkinson bulguları hastalarda özellikle başlangıç döneminde farklılıklar gösterir. Bu sebeple tanı koymak bazen çok güçleşir. Bazı hastalarda titreme ön plandayken diğer grupta hareket kısıtlılığı ön plandadır. Yalnızca yutma güçlüğü ve solunum sıkıntısı ile giden hastalarda hastalığı tanımak çok daha zordur,” dedi.

“Titremeler, genellikle tek taraflı, istirahat halinde, baş ve işaret parmağının ritmik hareketi şeklinde olup (para sayma hareketi), hastalarda ilk belirti olabilmektedir. Buna ek olarak hareket esnasında eklemlerde direnç, el yazısında küçülme, hareketlerde yavaşlama, adımlarda küçülme, yürüyüş bozuklukları, öne doğru eğilme gibi durumlara da rastlanabilir.”

Özarslan, Parkinson belirtilerini; hareketin yavaşlaması, dinlenme halindeyken el ve ayaklarda titreme, kaslarda sertlik, duruş ve dengeyi koruyan reflekslerin bozulması, küçük adımlar ve bazen dengesiz yürüyüş, vücudun öne eğilmesi, eklemlerde ağrı, depresyon, uyku bozukluğu, akıcı ve birbiriyle uyumlu hareket edememe ile unutkanlık olarak açıkladı.

Bununla beraber Parkinson hastalığında şu belirtilerden birinin de “mutlaka” olduğunu vurguladı: “Zamanla yürürken kol sallanma hareketlerinde azalma veya kayıp, adımlarda küçülme, yürümeye başlamada zorluk, düğme iliklemek ya da açmakta zorlanma, yatakta dönme ya da otururken kalkmada güçlük, maske yüz ifadesi, alçak ve kısık ses tonu ile konuşma, el yazısında küçülme, öne doğru eğilme veya kamburlaşma olabilir.”

Bu şikayetlerin yanı sıra kalp ritim bozuklukları, çarpıntı, mide bağırsak sorunları, depresyon, aşırı uyku ve dikkat eksikliğinin de belirtiler arasında olduğunu söyleyen Özarslan, “Ama en sık görülen bulgu olan hareket yavaşlığıyla başlayan Parkinson’da tanısal sorunlar yaşanabilir. Ayrıca kabızlık, kan basıncının düşmesi, depresyon, uyku bozuklukları, huzursuz bacak sendromu ve koku duyusunun kaybıdır. Hastalığının orta ve ileri evrelerinde yürüyüş bozuklukları, denge kusurları, harekette donmalar ortaya çıkar, bunu düşmeler izleyebilir. Nadiren de olsa bazı hastalarda bu tabloya bunama da eklenir,” diye konuştu.

Araştırmacılar, coğrafi farklılıkların sosyoekonomik durumdaki farklılıklardan, nüfusun yapısındaki değişikliklerden, yaşam tarzlarından ve sanayileşme ve kentleşmeden kaynaklanan toksik ortamlardan kaynaklanabileceğini söyledi.

Örneğin, bazı çalışmalar Parkinson için bir risk faktörü olarak hava kirliliğine işaret ediyor.

Bazı pestisitler ve temizlik kimyasallarının yanı sıra mikroplastikler gibi diğer çevresel kirleticiler üzerine yapılan araştırmalar, bunların Parkinson riskini artırabileceğini düşündürmektedir, ancak hastalığın etkenleri hakkında bilinmeyen çok şey bulunuyor.

Erkeklerde kadınlara oranla daha sık görülen Parkinson hastalığının oluşma sürecinde birçok risk faktörü yer alıyor: 60 yaş ve üstü kişiler, aile geçmişinde Parkinson hastalığı bulunanlar, kimyasal maddelere maruz kalanlar, boksla ilgilenen kişilerde ve kafa travmasına maruz kalanlarda, diyabet hastalığı bulunanlar ile fazla sigara ve kafein tüketenlerde de Parkinson hastalığı görülme riski bulunuyor.

Teşhis

Parkinson tanısı, hastanın klinik hikayesi ve nörolojik muayenesi ile konulur. Bazı ilaçların da Parkinsonizm adı verilen Parkinson hastalığını taklit eden yan etkileri olabileceği daima akılda tutulmalıdır. Bunlar içinde en sık anti emetik dediğimiz bulantı giderici ilaçlar ve antipsikotik dediğimiz sanrı tedavisinde kullandığımız ilaçlar olabilir.

“Ayrıca kan biyokimyası ve Beyin MR ve PET-CT görüntülemenin de hem tanısal hem de benzer hastalıklardan (demans, ailesel tremor ve depresyon gibi) ayırmada önemli katkıları vardır,” diyen Dr. Özarslan, sözlerini şöyle sürdürdü: “Günümüzde Dat-Scan yöntemiyle de erken dönemde dahi parkinson teşhisi konulabiliyor. Son yıllarda geliştirilen bu teknik ile erken teşhisi oldukça kolaylaştırdı.”

“Sınırlı sayıdaki merkezlerde Sağlık Bakanlığı onayı ile 2018 yılından itibaren Türkiye’de bu yöntem kullanılıyor. Dat-Scan dopamini radyoaktif madde ile işaretleyerek beyinde aktif kalan dopamin hücrelerinin gösteren bir görüntüleme yöntemidir.”

Tedavi

Parkinson tedavi seçeneklerinde öncelikli olarak ilaçlar kullanılıyor.

“Parkinson ilacı, dopamini artırmaya yönelik,” diyen Özarslan, nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, Parkinson ilaçlarının uzun süre ve/veya yüksek dozlarda kullanımı ile hastalarda kısa süreli aşırı hareketlilik şeklinde dalgalanmalar, tam yanıtsızlık (off periyodu) ya da istemsiz hareketler (diskinezi) görülebileceğinin altını çiziyor.

“İlaçlar ile beklenen yanıtın alınamadığı hastalarda veya zamanla ilaçların faydasının azaldığı ya da yan etkilerin tolere edilemediği durumlarda cerrahi tedavi uygulanabilir.”

Hasta 65 yaşın altındaysa ve bunama yoksa tedaviye dopamin etkisini taklit eden ‘dopamin agonisıtleri’ ile de başlanabileceği veya tedaviye ek olarak kullanılabileceği bilgisini veren Nöroloji Uzmanı şunları da sözlerine ekledi: “Titreme, bunama, depresyon, uyku bozukluğu şikayetleri görülürse bu şikayetler için başka bir tedaviler planlanabilir. Ayrıca tabloya unutkanlık veya diğer şikayetler eklendiğinde bunlara yönelik te tedavi yapılabilir. Hastaların üçte biri ilaç tedavisi ile uzun yıllar iyi cevap alınan ve yaşamlarında önemli bir kısıtlama olmadan yaşayabilen kişilerdir. Bu döneme ‘balayı’ dönemi adı verili. Kalan grubun bir kısmında ilaca cevap kısıtlıdır ve doz arttırıldıkça yan etkiler, zamanla da ilaca cevapsızlık görülebilir.”

Euronews Health’e konuşan Parkinson’s Europe savunuculuk grubunun stratejik direktörü Amelia Hursey de ülkeler daha gelişmiş hale geldikçe fiziksel aktivite oranlarının düşme eğiliminde olduğunu da sözlerine ekledi. Egzersizin Parkinson ve diğer nörodejeneratif hastalıklara karşı koruma sağladığı görülüyor.

Özarslan ise ilaç tedavisinden fayda görmeyen hastalarda cerrahiye başvurulabileceğini de ifade ederek, “Özellikle son 15-20 yıldır ilaç tedavisine cevap vermeyen hastalarda, cerrahi seçenek önerilir. Amaç, beyinde hareketimizle ilgili merkezlerde azalan elektriksel uyarının göğüs duvarında cilt altına yerleştirilen birkaç santimetrelik jeneratör aracılığı ile yaratılmasıdır. Kalp pili benzeri bir mantık ile düşünülebilir,” dedi.

Bu uygulamanın tıbbi adı “derin beyin stimülasyonu” olurken, bu işlemde, beynin derin yapılarında yerleşmiş olan “beyin dopamin hücre çekirdeklerine” oldukça hassas bir yöntemle ince kablolar yerleştiriliyor ve göğüs duvarı bölgesine konulan bir jeneratör aracılığıyla devamlı elektriksel uyarı veriliyor. Bu sayede, hastalık nedeniyle elektriksel aktivitesi bozulmuş olan sinir hücreleri tekrar düzene girmekte ve hastalığın belirtileri kaybolmaktadır.

“Bu cerrahinin uygulanamayacağı durumlar çok azdır,” diyen Nöroloji Uzmanı şunu sözlerine ekledi: “Beyin pili takılabilmesi için öncesinde bir dizi detaylı muayene, görüntüleme ve nöro-psikiyatrik değerlendirme testlerinin yapılması ve hastanın bu tedaviye uygunluğunun gösterilmesi gerekiyor.”

Genetik yatkınlık

Parkinson’da genetik bir yatkınlık söz konusu olduğunun altını çizen Özarslan, yine de Parkinson genleri taşıyor olmanın her zaman bu hastalığa yakalanılabileceği anlamına gelmediğini vurguladı.

“Çevresel faktörler de oldukça önemli,” diyen Özarslan, sözlerini şöyle sürdürdü: “Kişilerin kafa travmasına ait öyküleri olması en az genetik faktörler kadar önemli olup çok daha erken yaşlarda Parkinson hastalığı tanısı almasına sebep olabilir.”

“Bu hastalar yürürken ve kendi işlerini yaparken etraflarında bir yardımcı olması ve düşmelerinin engellenmesi gerekiyor. Ayrıca el titremeleri nedeniyle öz bakımları ve beslenmelerine dikkat edilmeli.”

Bu hastaların ayrıca son dönmelerinde akciğer enfeksiyonları başta olmak üzere birçok enfeksiyona ve solunum problemlerine maruz kalacağının unutulmaması gerektiğini belirten Dr. Özarslan, “Günümüzde iyi bir bakım ve düzenli ilaç tedavisi ile iyilik dönemi uzayan hastalar mevcut dernekler aracılığı ile moral ve motivasyon desteği de alıyorlar,” dedi.

Küresel bir kriz haline gelir mi?

Düşük ve orta gelirli ülkelerin Parkinson yükünde en keskin artışı görmesi beklenirken, 2050 yılına kadar dünyanın her yerinde artış bekleniyor.

BMJ’de yayınlanan araştırmaya göre, Parkinson hastalığının yaygınlığı 2050 yılında 100.000 kişide 267 vakaya ulaşarak 30 yıl içinde yüzde 76 oranında artabilir.

Doğu Asya’da 2050 yılında yaklaşık 10,9 milyon kişi Parkinson hastası olacak ve bu sayı diğer tüm bölgelerden daha fazla olacak. Güney Asya ise tahmini 6,8 milyon vaka ile onu takip edecek.

Bu arada, Sahra Altı Afrika’nın batı kesimleri, büyük ölçüde nüfus artışının yanı sıra yaşlanmanın da etkisiyle, önümüzdeki yıllarda Parkinson vakalarında en hızlı büyümeyi (yüzde 292) görecek.

Örneğin Batı Avrupa’da vakaların yüzde 50, Orta ve Doğu Avrupa’da ise yüzde 28 oranında artması bekleniyor.

Parkinson, bulaşıcı bir hastalık olmamakla birlikte, uzmanlar hastalığın artış hızının pandemi benzeri bir halk sağlığı krizine dönüşebileceği konusunda uyarıyor. Artan hasta sayısı, sağlık sistemleri üzerinde büyük bir yük oluşturabilir ve nörodejeneratif hastalıklarla mücadele için daha fazla kaynak ayrılmasını gerektirebilir.

Daha fazla farkındalık yaratmak, erken teşhis olanaklarını artırmak ve yeni tedavi yöntemleri geliştirmek, Parkinson’un küresel bir sağlık krizine dönüşmesini önlemek adına kritik önem taşıyor.

Kaynak: Euronews